چرا اعتكاف در 13-14-15 رجب است؟ از چه زماني به وجود آمده؟

چرا اعتكاف در 13-14-15 رجب است؟ از چه زماني به وجود آمده؟

<<وَ عَهِدْنا إِلىrlm; إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ>>؛ <<و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه خانه مرا براى طوافrlm;كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان، پاك و پاكيزه كنيد>>.بقره (2)، آيه 125. اعتكاف، در لغت به معناى توقف در جايى است و در اصطلاح فقه، عبارتrlm;است از: <<ماندن حداقل سه روز در مسجد، به قصد عبادت خداوند، با شرايطى خاص>>. مراسم اعتكاف، به زمان حضرت ابراهيمrlm;عليه السلام بر مىrlm;گردد و بعد از او در بعضى از شريعتrlm;ها و در زندگى برخى از صالحان - از جمله حضرت مريم و زكريا - به چشم مىrlm;خورد. با ظهور دين اسلام اين امر، شكل تازهrlm;اى به خود گرفت و در ميان مسلمانان به عنوان يك عبادت مستحب با آداب و شرايط خاص، رايج شد. اعتكاف عبادتى است كه استحباب و فضيلت فراوان دارد و صفاى خاصى به روح و جان مىrlm;بخشد. پيامبراسلامrlm;-صلى الله عليه وآله -همه ساله در ماه رمضان - به ويژه دهه آخر آن - اعتكاف مىrlm;كرد و دستور مىrlm;داد رختخوابش را برچينند و چادرى در مسجد بر پا كنند و هميشه مىrlm;فرمود: <<ده روز اعتكاف در ماه رمضان، برابر با دو حج و دو عمره است>>.<<اِعْتِكافُ عَشْرٍ فىrlm; شَهْرِ رَمَضانَ يَعْدِلُ حَجَّتَيْنِ وَ عُمْرَتَيْنِ>>:; وسائل الشيعة، ج 10، ابواب الاعتكاف و اللمعة الدمشقيه، كتاب الاعتكاف. اعتكاف حكمتrlm;ها و فوايد فراوانى دارد كه بخشى از آنها عبارت است از: الف. ايجاد زمينه مناسب براى انديشه و تفكر و خردورزى؛ ب. فراهم آمدن زمينه توبه و بازگشت؛ ج. فراهم شدن فرصت نيايش، نماز و تلاوت قرآن؛ د. به وجود آمدن دورهrlm;اى كوتاه براى محاسبه نفس و خودسازى كه حداقل سه روز طول مىrlm;كشد و انسان را از حاكميت غريزهrlm;ها، عادتrlm;ها و اشتغالات معمول زندگى آزاد مىrlm;سازد. در زمينه اعتكاف توجّه به چند امر ضرورى مىrlm;نمايد: 1. اصل اعتكاف مستحب است؛ ولى گاهى به واسطه نذر، عهد، قسم و مانند آن واجب مىrlm;شود. 2. اعتكاف بايد در يكى از مساجد چهارگانه و يا در مسجد جامع شهر باشد و در غير آن صحيح نيست.(مسجد جامع مسجدى است كه اقشار مختلف مردم در آن شركت مىrlm;كنند و اختصاص به محله يا صنف خاصى ندارد و، مساجد چهار گانه عبارت است از: مسجد الحرام، مسجد نبوى (مدينه)، مسجد كوفه و مسجد بصره). . حداقل اعتكاف سه روز است و كمتر از آن صحيح نيست؛ ولى بيش از آن اشكال ندارد. 4. اين عبادت را مىrlm;توان به نيابت از مردگان انجام داد. 5. اعتكاف زمان خاصى ندارد و در هر زمان كه روزه صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است. بنابراين كسى كه نمىrlm;تواند روزه بگيرد (مانند مسافر، مريض، حائض و كسى كه به عمد روزه گيرد)؛ اعتكافش صحيح نيست. بهترين زمان براى انجام دادن آن، ماه رمضان و دهه آخر آن است. 6. اگر اعتكاف با حق شوهر منافات داشت، با اجازه او باشد. 7. اگر اعتكاف باعث اذيت و آزار پدر و مادر شود، با اجازه آن دو باشد. اعتكاف نگاهى به سابقه اعتكاف در اديان گذشته، ثواب و فضيلت اعتكاف و زمان و مكان و ساير شرايط اين سنّت اسلامىrlm; اُنس با معبود: انسان موجودى است سالك و پويا به سوى معبود حقيقى خويش و از هر راهى كه برود و هر مسيرى را كه در زندگى انتخاب كند، سرانجام به لقاى معبود خويش مىrlm;رسد:<<ياايّهَا الإنسانُ إنَّكَ كادِحٌ الى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ(1)>>.<<اى انسان! تو با تلاش و رنج به سوى پروردگارت مىrlm;روى و او را ملاقات خواهى كرد>>.با توجه به اين آيه، اگر انسان، راه ايمان، خودسازى و تهذيب نفس را بپويد، جمال و مِهر خداوند را ملاقات مىrlm;كند، اما اگر راه كفر و آلودگى را در پيش بگيرد، جلال و قهر او را. بنابراين اگر مقصد و غايت سلوكش، لقاى محبّت و مهر خداوند باشد، بايد راه تهذيب نفس و عبادت حقيقى را در پيش گيرد و از هواى نفس بگريزد و در طريقت انس با معبود، گاهى به گوشهrlm;اى خلوت پناه ببرد و دور از تعلّقات مادّى، لختى به خدا توجه كند. آيين اسلام با توجه به همين نياز روحى، با آنrlm;كه انسان را به حضور در جامعه فرامىrlm;خواند، فرصتrlm;هايى را نيز براى خلوت نمودن او با خداوند فراهم نموده است. يكى از اين فرصتrlm;ها <<اعتكاف>> است. اعتكاف در لغت به معنى اقامت كردن و ماندن در جايى و ملازم بودن با چيزى است، ولى در شرع مقدس اسلام، به معناى اقامت در مكانى مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال است.در اعتكاف مىrlm;توان خانه دل را از اغيار تهى كرد و نور محبّت خدا را در آن جلوهrlm;گر ساخت. مىrlm;توان خود را وقف عبادت كرد و لذّت مهمانى را بر سر سفره احسان و لطف الهى چشيد. مىrlm;توان زمام دل و جان را به دست خدا سپرد و همه اعضا و جوارح را در حصار اراده حق به بند كشيد(2). مىrlm;توان به خويشتن پرداخت و معايب و كاستىrlm;هاى خود را شناخت و در جست و جوى معالجه بود. مىrlm;توان به مرگ انديشيد و خود را براى حضور در پيشگاه خداوند ارحمrlm;الراحمين آماده كرد. سابقه اعتكاف در اديان گذشتهrlm;: اعتكاف، مخصوص دين اسلام نيست، بلكه در اديان الهى ديگر نيز وجود داشته و در اسلام استمرار يافته است، گرچه ممكن است در شرع مقدس اسلام پارهrlm;اى از خصوصيّات و احكام و شرايط آن تغيير يافته باشد. درباره حدود و شرايط اين عبادت در اديان ديگر: اطلاعات قابل توجهى در اختيار ما نيست. برخى از آيات قرآن، دالّ بر اين است كه اعتكاف در اديان الهى گذشته وجود داشته است. خداوند متعال مىrlm;فرمايد:<<...وَ عَهِدْنا الى ابراهيمَ و اِسماعيلَ أنْ طَهَّرا بَيْتِىَ لِلطّائِفينَ و العاكِفينَ و الرُّكَّعِ السُّجودِ(3)>>.<<به حضرت ابراهيم و اسماعيل (عليهماالسلام) سفارش نموديم تا خانهrlm;ام را براى طوافrlm;كنندگان، معتكفان و نمازگزاران، تطهير نمايند>>.از اين آيه استفاده مىrlm;شود كه در زمان حضرت ابراهيمrlm;عليه السلام و اسماعيلrlm;عليه السلام عبادتى به نام اعتكاف وجود داشته و پيروان دين حنيف، گرداگرد كعبه، معتكف مىrlm;شدند. حضرت مريم (سلامrlm;اللّه عليها) آنrlm;گاه كه به افتخار ملاقات با فرشته الهى نائل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مكانى خالى و فارغ از هرگونه دغدغه، به راز و نياز با خداى خود بپردازد و چيزى او را از ياد محبوب، غافل نكند. به همين جهت طرف شرق بيتrlm;المقدّس را كه شايد محلّى آرامrlm;تر و يا از نظر تابش آفتاب پاكrlm;تر و مناسبrlm;تر بود، برگزيد(4). مرحوم علاّمه طباطبايىrlm;قدس سره در الميزان مىrlm;نويسد: <<هدف حضرت مريم(س) از دورىrlm;نمودن از مردم، بريدن از آنان و روىrlm;آوردن به سنّت اعتكاف بوده است(5)>>. برخى از روايات اهل سنت هم نشان مىrlm;دهد كه در دوران جاهليّت هم عملى عبادى به عنوان اعتكاف در ميان مردم رايج بوده است(6). از زمانى كه پيامبر اسلامrlm;صلى الله عليه وآله اعتكاف را به مسلمانان آموزش داد، اين سنت اسلامى در ميان مسلمانان رواج پيدا كرد. در حال حاضر مراسم اعتكاف در دهه پايانى ماه مبارك رمضان در بسيارى از كشورهاى اسلامى از جمله عربستان (مكه) باشكوه خاصى برگزار مىrlm;شود. همهrlm;ساله خيل عظيم مسلمانان كه بخش قابل توجهى از آنان را جوانان تشكيل مىrlm;دهند، از سراسر جهان به سوى مسجدالحرام مىrlm;شتابند و در كنار خانه خدا معتكف مىrlm;شوند و حتى بسيارى از زائران خانه خدا به منظور دستrlm;يابى به فضيلت اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، اين ايّام پربركت را براى انجام عمره مفرده برمىrlm;گزينند. شبيه اين مراسم در مسجدالنبى و در كنار مرقد مطهر پيامبر اكرمrlm;صلى الله عليه وآله نيز برگزار مىrlm;شود. مسجد كوفه در عراق نيز سالrlm;هاى متمادى، محل برپايى مراسم اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان بوده است. انبوه شيعيان و پيروان مكتب اهلrlm;بيت(عليهمrlm;السلام) در اين مسجد مقدس، معتكف مىrlm;شدهrlm;اند و بسيارى از عالمان بزرگ شيعه نيز همراه با مردم در اين مراسم شركت مىrlm;كردهrlm;اند. نقش عالمان بزرگ اسلامى در ترويج سنت اعتكافrlm; اعتكاف در كشور ايران، تاريخچهrlm;اى پرفراز و نشيب دارد. در هر عصرى كه عالمان برجسته دينى به اعتكاف، اهتمام ورزيدهrlm;اند، مردم مسلمان نيز از آنان پيروى كرده و به اعتكاف بها دادهrlm;اند.در عصر صفوى، در سايه تلاشrlm;هاى دو عالم بزرگ آن زمان، مرحوم شيخ بهايى (1030 - 952 ه.ق) و شيخ لطفrlm;اللّه ميسى عاملى اصفهانى (متوفاى 1032 يا 1034 ه.ق)، اعتكاف در شهرهاى ايران به ويژه قزوين و اصفهان، رونق خاصى يافته است. خوشبختانه اكنون در بسيارى از شهرهاى كشورمان مراسم اعتكاف در روزهاى 13، 14 و 15 ماه رجب (ايامrlm;البيض) برگزار مىrlm;شود. اين سنت حسنه ابتداء در شهر مقدس قم، توسط عالم ربّانى ميرزا مهدى بروجردى صورت گرفت و رفتهrlm;رفته در شهرهاى ديگر رواج يافت. زمان اعتكافrlm;: اعتكاف از نظر زمان، محدود به وقت خاصى نيست، تنها از آنrlm;رو كه لازمه اعتكاف روزهrlm;گرفتن است، بايد در زمانى معتكف شد كه شرعاً بتوان روزه گرفت. پس هرگاه روزهrlm;گرفتن صحيح باشد، اعتكاف نيز صحيح است؛ ولى بهترين زمان براى اعتكاف، دهه آخر ماه مبارك رمضان است. پيامبر اسلامrlm;صلى الله عليه وآله در اين دهه، در مسجد خود معتكف مىrlm;شد(7).اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان، با آمادهrlm;سازى انسان براى درك ليلةالقدر و بهرهrlm;بردارى از فيض اين شب گرانrlm;قدر، بىrlm;ارتباط نيست. اعتكاف، كمتر از سه روز نيست و روزهrlm;دارى در آن سه روز، جزء اعمال اعتكاف مىrlm;باشد. همچنين شخص معتكف جز براى كار ضرورى نبايد از مسجد و محل اعتكاف، خارج شود. در كشور ما اكنون اعتكاف در سه روز از ماه رجب، بيش از اعتكاف در دهه پايانى ماه رمضان رواج دارد و اين سه روز از چند نظر، حائز اهمّيّت است: اول آنكه ماه رجب، يكى از ماهrlm;هاى حرام است و از روايات استفاده مىrlm;شود كه اعتكاف در ماهrlm;هاى حرام، نسبت به ديگر ماهrlm;ها از فضيلت بيشترى برخوردار است.دوم، روزه در ماه رجب داراى فضيلت خاصى است، زيرا ماه رجب ماه بزرگى است كه مردم حتى در جاهليّت نيز حرمت آن را پاس مىrlm;داشتند. اسلام نيز بر احترام و منزلت آن افزود(8). ظاهراً چنين رفتار و باورى نسبت به ماه رجب از ديگر اديان الهى در ميان مردم به جاى مانده بود. بر پايه حديثى از پيامبر اسلامrlm;صلى الله عليه وآله هر كس سه روز از ماه رجب را روزه بگيرد، خداوند ميان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله مىrlm;اندازد. پروردگار مهربان به كسى كه سه روز از ماه رجب را روزه گرفته، خطاب مىrlm;كند كه:<<حق تو بر من واجب و دوستى و ولايتم برايت حتمى شد. اى فرشتگان! در حضور شما شهادت مىrlm;دهم كه گناهان بندهrlm;ام را آمرزيدهrlm;ام(9)>>.علاوه بر رواياتى كه به طور عام نسبت به فضيلت روزه ماه رجب تأكيد مىrlm;كنند، درباره روزهrlm;گرفتن در روزهاى 13، 14، 15 و انجام عمل <<امّrlm;داوود>> نيز تأكيد شده است. مكان اعتكافrlm;: اعتكاف از نظر مكان، محدوديّت خاصى دارد. در روايات ما وارد شده است كه اعتكاف، تنها در مسجدى كه امام عادل در آن نماز جماعت برگزار مىrlm;كند و نيز در يكى از مساجد چهارگانه (مسجدالحرام، مسجدالنبى، مسجد كوفه و مسجد بصره) جايز است. امام رضاعليه السلام فرمودهrlm;اند: <<اعتكافُ لَيْلَةٍ فى مَسْجِدِ الرَّسولِ و عِنْدَ قَبْرِهِ يَعْدِلُ حَجَّةً و عُمْرَةً(10)>>: <<يك شب، اعتكاف در مسجد پيامبر9 و نزد قبر او، معادل يك حج و يك عمره است>>. اما گروهى از فقها، اعتكاف در مسجد جامع هر شهر و منطقه را نيز روا دانستهrlm;اند(11). البته در مورد مسجد جامع نيز برخى برآنند كه بايستى به قصد رجاء و به اميد اينrlm;كه شايد مطلوب درگاه الهى باشد، اعتكاف نمود(12). اعتكاف در ساير مسجدها مانند مسجد محله و بازار، تنها به نظر شمار اندكى از فقيهان شيعه، جايز است(13).مقصود از مسجد جامع در هر شهر و منطقه، مسجدى است كه معمولاً مردم بيشترى در آنrlm;جا گردهم مىrlm;آيند(14). به عبارت ديگر مسجدى كه اغلب اوقات بيشتر از ساير مساجد، جمعيّت داشته باشد(15). شيخ لطفrlm;اللّه ميسى اصفهانى در كتاب <<رساله اعتكافيّه>> به نقل احاديثى در باب اعتكاف پرداخته و ضمن بيان احاديث، شواهدى را در جواز اقامه اعتكاف در مسجد جامع، نصب قُبّه و نيز احياى دهه آخر ماه رمضان ذكر مىrlm;كند. روشن است كه در محل برگزارى اعتكاف، اختلافى در ميان فقهاى شيعه وجود دارد. اين اختلاف ناشى از اين روايت است كه اعتكاف در مسجدى جايز است كه امام عادل، جماعتى در آن برگزار كرده باشد. برخى از فقها صرفاً همين چند مسجد (كوفه، بصره، مدينه و مكه) را براى اعتكاف جايز شمردهrlm;اند و برخى ديگر، مساجد ديگر را نيز براى اعتكاف، مجاز شمردهrlm;اند. از دسته دوم، گروهى تنها مساجد جامع را معيّن كرده و برخى همه مساجد جماعات را. شيخ لطفrlm;اللّه بر اين باور بوده كه در تمامى مساجد جامع و حتى جماعت، اعتكاف، جايز است؛ ولى درباره روايتى كه <<امام عادل>> را مطرح كرده چنين اظهار مىrlm;كند كه مقصود از امام عادل، اعمّ از امام معصوم و غيرمعصوم است. شيخ تأكيد دارد كه اصولاً سؤال درباره مساجد بغداد بوده و روشن است كه وجه عدل نمىrlm;توانسته ارتباطى با امام معصوم براى اقامه نماز در آن مساجد داشته باشد. وى با اشاره به آراى برخى از فقهاى متقدّم، در اينrlm;كه تنها در مساجد چهارگانه اعتكاف رواست، اسامى جمعى از علماى عصر خود را كه اغلب، علماى جبل عامل هستند، ذكر كرده و رأى آنان را چنين دانسته كه در هر مسجد جامعى، اعتكاف جايز است. از جمله آنان مرحوم شيخ بهايى است كه در هنگام تأليف اين رساله در قيد حيات بوده است و نيز شيخ على بن عبدالعالى ميسى جدّ نويسنده و نيز شهيد ثانى و بسيارى ديگر(16). در اينrlm;جا ممكن است اين پرسش مطرح شود كه با توجه به آثار سازنده اعتكاف، آيا بهتر نيست اعتكاف در هر مسجدى را جايز بدانيم تا همگان به آسانى بتوانند از اين عبادت بهرهrlm;مند شوند؟ در پاسخ بايد گفت كه عبادتrlm;هاى دينى، كاملاً توقيفى هستند؛ بدين معنى كه شرايط و احكام آن را بايد از متون اسلامى و دستورهاى شرعى اخذ كرد. هرگاه از ادلّه معتبر استفاده شود كه محل اعتكاف، مسجد جامع است، نمىrlm;توان از روى ذوق و سليقه شخصى در شرط عبادت تصرف نمود و دامنه آن را توسعه داد. اساساً برخى عبادتrlm;ها از نظر مكان، داراى محدوديّت خاصى هستند. مراسم و اعمال حجّ بايد در مكانrlm;هاى معيّنى انجام شود. از اينrlm;رو انجام دادن اعمال حج در غير از محلrlm;هاى مقرّر، بىrlm;معناست. در مورد اعتكاف نيز هرگاه با ادلّه معتبر، ثابت شود كه جايگاه آن، مسجد جامع است، مىrlm;فهميم كه شارع مقدس، اين عبادت را تنها در اين ظرف مكانى معيّن از ما خواسته است. البته در تشريع اين حكم حتماً مصالحى مورد نظر بوده است كه شايد عقل ما نتواند بهrlm;طور يقين بدان دست يابد. شايد اسلام با منحصر كردن اعتكاف در مسجد جامع بخواهد نوعى كنترل بر كمّيّت و كيفيّت آن وجود داشته باشد و در كنار اين عبادت، ارزشrlm;هاى ديگرى مانند وحدت و همراهى و همrlm;دلى نيز مطرح شود(17). مقابله با تهاجم فرهنگ بيگانه از بركات ضمنى اعتكاف استrlm;: در فرهنگ اسلامى روىrlm;آوردن به اعتكاف، علاوه بر بهرهrlm;بردارى از فيض معنوى آن، جهاد مقدس نيز شمرده مىrlm;شود؛ زيرا اين مراسم عبادى-معنوى، نقش بسيار مهمى در تهذيب نفس و جهاد اكبر دارد.جوانى كه در مراسم اعتكاف، طعم شيرين ايمان و انس با خداوند را مىrlm;چشد، لذتrlm;هاى مادى و شهوانى در ديدگانش حقير و بىrlm;ارزش مىrlm;شود، ايمان و اعتقادش تقويت مىrlm;شود و به آسانى در گرداب فساد و باورهاى ضدّدينى گرفتار نمىrlm;شود. از سوى ديگر، چنين مراسمى خود پيامى عملى و درسى عبرتrlm;آميز براى مردم است. حضور جمعى از مؤمنان در مسجد براى عبادت، در حقيقت نوعى دعوت به خداپرستى و دينrlm;مدارى است و آثار سازندهrlm;اى بر جامعه خواهد داشت. از همينrlm;رو، امروز در رويارويى با تهاجم فرهنگى دشمن نبايد نقش مؤثر سنتrlm;هايى كه در باور عمومى مردم ريشهrlm;هاى عميق دارند، ناديده گرفته شود. بىrlm;ترديد مساجد، حسينيّهrlm;ها، تكايا، هيأتrlm;هاى مذهبى، زيارت و اعتكاف نقش مهمى در تربيت جامعه و گسترش فرهنگ دينى ايفا كرده و مىrlm;كنند. اين مقولهrlm;ها با آثار مثبت جانبى كه دارند، اهرمrlm;هاى توانمندى در مقابله با فرهنگ بيگانهrlm;اند. در دوران ما تهاجم دشمن ابعادى گسترده يافته، ولى اين حركت استعمارى، دستrlm;كم ريشهrlm;اى چندصد ساله دارد و همين پديدهrlm;هاى سنتى، همچون اعتكاف، مردم ما را در طول ساليان متمادى در برابر نفوذ فرهنگ بيگانه، مصونيّت بخشيده است(18). اما متأسفانه اهمّيّت آن و نقش بهrlm;سزايى كه در تصفيه و تزكيه روح انسان دارد، براى بسيارى از مسلمانان، ناشناخته مانده است. از اينrlm;رو جا دارد مبلّغان اسلامى بيش از پيش بر نقش مهمّ آن تأكيد ورزند تا اين سنت ديرينه محمدى آنrlm;گونه كه شايسته است، جايگاه خود را در جامعه اسلامى حفظ كند. اسماعيل نساجى زواره-rlm;1. انشقاق، 6.-2. تذكرةالأولياء، عطار نيشابورى، ص 785.-3. بقره، 125-4. تفسير نمونه، ج 13، ص 33-5. تفسير الميزان، ج 14، ص 34-6. المسائل النّاصريّات، سيد مرتضى، ص 119-7. بحارالانوار، ج 98، ص 15-8. فضائل الاشهر الثلاثة، شيخ صدوق، ص 24، روايت 12-9. همان، ص 25، بخشى از روايت 12.-10. بحارالانوار، ج 98، ص 151-11. سيد محمدكاظم، العروةالوثقى، كتاب الاعتكاف-12.امام خمينى(ره)، تحريرالوسيلة، ج 1، ص 305-13. سيد محمدحسن نجفى، جواهرالكلام، ج 17، ص 170-14. همان، ص 171-15.آيتrlm;اللّه گلپايگانى، مجمع المسائل، ج 1، ص 154-16. فصلrlm;نامه فرهنگ اصفهان، شماره 1، پاييز 1374، ص 38-17. بحارالانوار، ج 33، ص 542-18.رحيم نوبهار، اعتكاف، سنت محمدى، ص 51 - 50.